Cái 'dũng' của Võ Văn Nhâm - Chí sĩ chống Pháp thời kỳ đầu

Tham luận của Phan Kim Hùng (Phó Chủ nhiệm CLB Gia phả trẻ TP.HCM) và Đoàn Kiều Ngân (thành viên CLB Gia phả trẻ TP.HCM) viết cho Tọa đàm về cụ Võ Văn Nhâm & gia phả chi họ Võ ở Bà Giã lúc 8h30 ngày 30/3/2025 tại tư gia hậu duệ ông Võ Văn Nhâm (số 303/16A Nguyễn Thị Lắng, xã Phước Vĩnh An,  huyện Củ Chi, TP.HCM).

Tóm tắt: Võ Văn Nhâm là một chí sĩ yêu nước tiêu biểu trong phong trào kháng Pháp cuối thế kỷ 19. Ông không chỉ nổi bật với lòng yêu nước sâu sắc mà còn thể hiện tinh thần “Dũng” - dũng cảm, kiên định và bất khuất trước kẻ thù. Bài tham luận này nhằm làm sáng tỏ khái niệm "Dũng" trong con người Võ Văn Nhâm, từ đó góp phần nhìn nhận giá trị lịch sử và tinh thần yêu nước của ông.

I. Bối cảnh lịch sử và tiểu sử Võ Văn Nhâm 

Võ Văn Nhâm sinh khoảng năm 1815 tại xứ Bà Giã, là con trưởng của Võ Văn Hay. Xuất thân trong bối cảnh đất nước đầy biến động, ông lớn lên khi triều Nguyễn đang củng cố quyền lực, nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức từ bên ngoài, đặc biệt là sự xâm lược của thực dân Pháp vào giữa thế kỷ 19.

Năm 1859, thực dân Pháp bắt đầu xâm chiếm Nam Kỳ, tấn công Sài Gòn và chiếm thành Phụng. Sự thất bại của triều đình Huế trong việc tổ chức kháng chiến đã dẫn đến việc ký Hòa ước 1862, nhượng ba tỉnh miền Đông cho Pháp. Tuy nhiên, phong trào chống Pháp vẫn tiếp tục mạnh mẽ với sự lãnh đạo của các thủ lĩnh nghĩa quân như Trương Định, Đặng Văn Duy, Trương Quyền và Võ Văn Nhâm.

Có nhiều truyền thuyết về cuộc đời và sự nghiệp của Võ Văn Nhâm. Một số tài liệu cho rằng ông từng là võ quan triều Nguyễn, được điều vào Nam để bảo vệ vùng Bến Cát. Cũng có ý kiến cho rằng ông học võ ở Bưng Rê, núi Cậu rồi tham gia lực lượng hương binh, tổ chức kháng chiến tại căn cứ "Vòng thành" ở Long Nguyên. Dù chưa có đầy đủ tư liệu xác thực, nhưng rõ ràng Võ Văn Nhâm là một chí sĩ yêu nước, dám đứng lên chống giặc trong bối cảnh đất nước suy vong.

Năm 1864, trước sức mạnh quân sự áp đảo của thực dân Pháp, ông bị bắt và xử tử tại Thủ Dầu Một. Người đời sau vẫn truyền tụng hình ảnh ông như một người anh hùng nghĩa khí, hết lòng vì nước.

II. Cái “dũng” của Võ Văn Nhâm

1. “Dũng” trong tư tưởng

Cái "dũng" của Võ Văn Nhâm không chỉ là lòng dũng cảm đối diện với quân thù, mà còn là ý chí kiên định bảo vệ quê hương trong bối cảnh đất nước bị xâm lược. Xuất thân từ một gia đình có truyền thống yêu nước, ông Võ Văn Nhâm sớm thể hiện tinh thần bất khuất khi lựa chọn con đường đấu tranh chống lại thực dân Pháp, dù biết trước hiểm nguy và gian khổ.

Lòng dũng cảm của ông không chỉ được thể hiện qua việc trực tiếp tham gia chiến đấu mà còn ở khả năng tổ chức và lãnh đạo nghĩa quân. Trong tình thế thực dân Pháp đang mở rộng chiếm đóng các tỉnh Nam Kỳ, ông đã xây dựng căn cứ địa “Vòng thành” tại Long Nguyên, nơi trở thành điểm tựa của phong trào kháng chiến địa phương. Sự tồn tại của căn cứ này cho thấy tư duy chiến lược sắc bén của ông trong việc tạo dựng thế trận lâu dài chống ngoại xâm.

Điểm nổi bật trong cái “Dũng” của Võ Văn Nhâm chính là tinh thần bất khuất trước kẻ thù. Khi bị bắt, ông không khuất phục trước những lời dụ hàng của giặc, chấp nhận hy sinh để bảo toàn khí tiết của người yêu nước. Việc ông bị xử tử tại Thủ Dầu Một là minh chứng rõ nét cho tinh thần trung kiên và lòng trung thành với quê hương, dân tộc.

Dù những tư liệu lịch sử về Võ Văn Nhâm chưa đầy đủ và truyền thuyết về ông có nhiều dị bản, nhưng không thể phủ nhận rằng ông là một biểu tượng của lòng dũng cảm và tinh thần chiến đấu kiên cường trong giai đoạn đầu chống Pháp. Hình ảnh của ông để lại trong lòng con cháu đời sau như một tấm gương sáng về ý chí và lòng yêu nước, góp phần hun đúc truyền thống đấu tranh bất khuất của dân tộc Việt Nam.

2. “Dũng” trong hành động

Trong bối cảnh Nam Kỳ rơi vào tay thực dân Pháp, Võ Văn Nhâm đã thể hiện lòng dũng cảm phi thường trong cuộc kháng chiến bảo vệ quê hương. Dù có nhiều truyền thuyết về thân thế và hành trạng của ông, nhưng một điều không thể phủ nhận là ông đã đứng lên chống giặc với tinh thần quật cường, không sợ hiểm nguy.

Có thể ông từng là võ quan triều Nguyễn, nhưng khi Pháp xâm lược, ông không chọn con đường đầu hàng mà quyết chí chiến đấu. Khi đồn Thị Tính thất thủ, ông không nản chí mà rút vào rừng sâu Long Nguyên lập căn cứ “Vòng thành”, tiếp tục chỉ huy nghĩa quân kháng chiến. Sự dũng cảm của ông không chỉ nằm ở việc cầm gươm ra trận mà còn thể hiện ở ý chí không khuất phục trước kẻ thù. Khi bị bắt, ông vẫn kiên trung, thà chịu xử tử chứ không chấp nhận đầu hàng.

Câu chuyện về Võ Văn Nhâm không chỉ là một truyền thuyết mà còn là minh chứng cho lòng dũng cảm và tinh thần yêu nước bất diệt. Dù không được ghi chép đầy đủ trong sử sách, nhưng hình ảnh người anh hùng “Hai Bụng” vẫn sống mãi trong ký ức của nhân dân, như một tấm gương sáng ngời về sự kiên cường trong buổi đầu kháng Pháp.

3. “Dũng” trong đối mặt với gian khó

Trong bối cảnh nước nhà lâm nguy trước sự xâm lược của thực dân Pháp, Võ Văn Nhâm đã thể hiện khí phách kiên cường của một chí sĩ yêu nước. Hành trạng của ông là điều không thể phủ nhận khi ông đã đứng lên chiến đấu chống ngoại xâm với ý chí kiên trung, bất khuất.

Sinh ra và lớn lên trong thời kỳ đất nước rối ren, ông được cho là đã tham gia lực lượng hương binh, bảo vệ vùng đất Bưng Rê - Long Nguyên, rồi xây dựng căn cứ “Vòng Thành” để tổ chức kháng chiến. Khi quân Pháp tiến công dữ dội, thay vì quy phục, ông quyết định tiếp tục chiến đấu, rút lui về vùng núi Cậu. Đây là minh chứng rõ nét cho tinh thần dũng cảm, sẵn sàng đương đầu với thử thách dù biết trước hiểm nguy đang chờ đợi.

Ngay cả khi bị bắt, Võ Văn Nhâm vẫn không khuất phục trước kẻ thù. Ông từ chối mọi sự dụ dỗ của quân Pháp, chấp nhận cái chết với tư thế hiên ngang, để lại tấm gương sáng về lòng trung nghĩa. Dù không được sử sách ghi chép nhiều như Trương Định hay Thủ Khoa Huân, nhưng sự hy sinh của ông đã khắc sâu vào tâm thức nhân dân, trở thành biểu tượng bất diệt của ý chí quật cường.

4. “Dũng” trong tinh thần hy sinh

Trong bối cảnh nước mất nhà tan, khi thực dân Pháp từng bước xâm lược Nam Kỳ, Võ Văn Nhâm đã chọn con đường đứng lên chống giặc, thể hiện rõ khí phách của một bậc anh hùng. Từ những truyền thuyết và di tích còn lại, có thể thấy ông không chỉ là một võ quan hay một nghĩa sĩ địa phương mà còn là biểu tượng của tinh thần quật cường bất khuất.

Việc ông xây dựng căn cứ “Vòng thành” giữa rừng sâu Long Nguyên để tổ chức kháng chiến là minh chứng rõ nét cho sự kiên trì và chiến lược của một người lãnh đạo nghĩa quân. Mặc dù không có tài liệu chính thức ghi chép tường tận về hành trạng của ông, nhưng những truyền thuyết kể rằng ông giỏi võ nghệ, có thể cõng bà chống sào phi thân qua hào lũy, càng làm nổi bật hình ảnh một người anh hùng gan dạ, tài năng.

Đặc biệt, cái chết của ông cho thấy sự hy sinh trọn vẹn cho quê hương. Bị quân Pháp bắt và xử tử tại Thủ Dầu Một, ông không khuất phục trước cường quyền mà giữ trọn khí tiết của một người yêu nước. Thậm chí, kẻ thù đã tàn bạo chặt đầu, mổ bụng, vứt xác xuống sông nhằm răn đe, nhưng hành động ấy chỉ càng tô đậm thêm tinh thần bất khuất của ông. Ngay cả khi đã hy sinh, hình ảnh ông vẫn là niềm tự hào cho con cháu và nhân dân vùng Bưng Rê, Long Nguyên, những người sau này tiếp tục nối gót ông trong các cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Võ Văn Nhâm là một tấm gương sáng về lòng yêu nước và tinh thần hy sinh, góp phần vào truyền thống đấu tranh kiên cường của dân tộc.

III. Giá trị lịch sử và bài học từ tinh thần “dũng” của Võ Văn Nhâm

1. Bài học về lòng yêu nước

Lòng yêu nước của chí sĩ Võ Văn Nhâm thể hiện qua tinh thần kiên cường, bất khuất trước quân xâm lược Pháp. Xuất thân từ một gia đình ở xứ Bà Giã, ông không màng đến danh lợi hay an nhàn mà dấn thân vào con đường cứu nước. Bất kể là một võ quan triều Nguyễn hay một người dân quê theo học võ nghệ, ông đều mang trong mình ý chí quật cường, sẵn sàng hy sinh để bảo vệ quê hương.

Khi thực dân Pháp xâm lược Nam Kỳ, thay vì thuận theo thời cuộc như một số quan lại phong kiến, ông chọn con đường kháng chiến. Việc ông lập căn cứ “Vòng thành” tại Long Nguyên, tổ chức lực lượng chiến đấu, dù cuối cùng thất bại và bị giặc bắt, cho thấy tinh thần quyết tử vì dân tộc. Ông chấp nhận cái chết hơn là đầu hàng, một tấm gương sáng ngời về khí tiết.

Tấm lòng yêu nước của Võ Văn Nhâm không chỉ truyền cảm hứng cho đồng bào cùng thời mà còn trở thành bài học quý giá cho hậu thế. Dù lịch sử không ghi chép tường tận về ông như những anh hùng nổi tiếng khác, nhưng lòng trung nghĩa và tinh thần chống ngoại xâm của ông mãi mãi là một minh chứng cho lòng yêu nước của người Việt Nam.

2. Bài học về ý chí kiên định

Trong dòng chảy lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc, Võ Văn Nhâm là một hình tượng tiêu biểu cho tinh thần bất khuất và ý chí kiên định. Ông không chỉ là một võ quan tài ba mà còn là người lãnh đạo nghĩa quân kiên trung, dám đứng lên chống lại thực dân Pháp trong giai đoạn đầu đầy cam go của phong trào kháng chiến.

Một điều không thể phủ nhận là căn cứ “Vòng Thành” do ông dựng nên là minh chứng cho quyết tâm kháng chiến đến cùng. Trước sức mạnh quân sự vượt trội của Pháp, ông vẫn không từ bỏ lý tưởng bảo vệ quê hương, sẵn sàng hy sinh thân mình vì đất nước. Ngay cả khi bị bắt, ông vẫn kiên cường không khuất phục trước sự dụ hàng của kẻ thù, thể hiện lòng trung nghĩa và tinh thần bất khuất.

Bài học lớn nhất từ cuộc đời Võ Văn Nhâm chính là lòng kiên định với lý tưởng và ý chí không lùi bước trước khó khăn. Trong bối cảnh đất nước bị xâm lược, ông đã chọn con đường đấu tranh thay vì chấp nhận đầu hàng. Chính tinh thần đó đã trở thành nguồn cảm hứng cho hậu thế, thôi thúc các thế hệ sau tiếp tục cống hiến và bảo vệ quê hương trước mọi thử thách.

3. Bài học về tinh thần đoàn kết

Trong lịch sử kháng chiến chống Pháp, Võ Văn Nhâm không chỉ là một chí sĩ kiên cường mà còn là một biểu tượng của tinh thần đoàn kết. Cuộc đời và sự nghiệp của ông gắn liền với sự liên kết chặt chẽ giữa các lực lượng kháng chiến trong vùng, thể hiện rõ tinh thần hợp tác để chống lại kẻ thù chung.

Ông đã xây dựng được một căn cứ kháng chiến vững chắc tại "Vòng thành", nơi quy tụ những người yêu nước, cùng chung ý chí bảo vệ quê hương. Sự gắn kết của ông với các lãnh đạo nghĩa quân khác như Đặng Văn Duy, Đặng Văn Doi, Nguyễn Văn Trác, Trương Quyền, Trương Huệ hay nhà sư Pu-Canbo ở vùng Tây Ninh chính là minh chứng rõ ràng cho tinh thần đoàn kết trong phong trào chống Pháp.

Chính sự đoàn kết này đã giúp phong trào nghĩa quân tồn tại và phát triển trong một thời kỳ đầy biến động. Khi đối mặt với quân Pháp hùng mạnh, nghĩa quân không thể dựa vào sức mạnh cá nhân mà cần có sự phối hợp, hỗ trợ lẫn nhau để duy trì sức chiến đấu. Tinh thần đoàn kết đã giúp nghĩa quân tổ chức những cuộc tập kích, phòng thủ kiên cường, gây tổn thất lớn cho địch dù lực lượng và trang bị còn hạn chế.

Tinh thần đoàn kết mà Võ Văn Nhâm thể hiện không chỉ giới hạn trong phạm vi nghĩa quân mà còn lan tỏa trong cộng đồng. Dân chúng trong vùng đã góp công, góp sức để nuôi dưỡng lực lượng kháng chiến, bảo vệ căn cứ. Dù cuối cùng ông bị quân Pháp bắt và xử tử, nhưng tinh thần đoàn kết mà ông xây dựng đã trở thành di sản, tiếp nối trong các thế hệ sau, góp phần vào những cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc.

Từ tấm gương của Võ Văn Nhâm, thế hệ ngày nay có thể rút ra bài học về tầm quan trọng của đoàn kết trong mọi hoàn cảnh. Trong bất kỳ cuộc đấu tranh nào, sự liên kết, đồng lòng giữa các cá nhân và tập thể sẽ là chìa khóa để tạo nên sức mạnh bền vững, giúp vượt qua mọi thử thách và khó khăn.

III. Kết luận

Cái “dũng” của Võ Văn Nhâm không chỉ thể hiện qua tinh thần chiến đấu quyết liệt, mà còn qua ý chí kiên định, không khuất phục trước kẻ thù. Việc ông chọn con đường binh nghiệp, tham gia bảo vệ quê hương, tổ chức nghĩa quân và lập căn cứ kháng chiến ở Long Nguyên đã chứng tỏ phẩm chất anh hùng của một người con đất Việt. Sự hy sinh của ông không chỉ mang ý nghĩa cá nhân, mà còn trở thành một phần quan trọng của phong trào đấu tranh chống Pháp tại miền Đông Nam Bộ, tạo động lực cho các thế hệ tiếp nối.

Võ Văn Nhâm có thể không nổi danh như các anh hùng kháng Pháp khác, nhưng ông là một phần không thể thiếu trong bức tranh tổng thể của phong trào yêu nước thế kỷ 19. Ông đã chiến đấu, hy sinh và để lại một di sản tinh thần quý báu cho hậu thế. Chính lòng yêu nước, ý chí kiên cường và tinh thần chiến đấu bất khuất của ông là nguồn cảm hứng lớn lao cho các thế hệ mai sau trong công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước./.

--------------------------------

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

- Viện Lịch sử Dòng họ (2017), Gia phả họ Võ xứ Bà Giã, xã Phước Vĩnh An, huyện Củ Chi, TP Hồ Chí Minh, NXB Công an Nhân dân.

- Họ Võ và buổi đầu khai khẩn xã Tân Mỹ 

- Vòng thành đất họ Võ

- Hành trạng cụ Võ Văn Nhâm

PHAN KIM HÙNG  - ĐOÀN KIỀU NGÂN